مقاله سیر تحول مسجد جامع اصفهان همراه با تحلیل

سیر تحول مسجد جامع اصفهان

معرفی کوتاه مسجد:

مسجد جامع اصفهان که به مسجد جامع عتیق و مسجد جمعه اصفهان هم معروف است، یکی از بناهای تاریخی شهر اصفهان است که قدمت آن به قرن دوم هجری قمری بازمی‌گردد. این مسجد در سال ۱۵۶ هجری قمری/۷۷۷ میلادی ساخته شد؛ مسجدی که کوچک و متناسب با جمعیت شهر اصفهان ساخته شده‌بود و باعث رشد شهرنشینی اصفهان شد. در سال ۲۲۶ ه‍.ق/۸۴۶ م به فرمان خلیفه معتصم عباسی، مسجد پیشین تخریب شد و بنایی ستون‌دار به همراه سقفی چوبی ساخته شد که هم‌اکنون هم قسمتی از ستون‌ها و دیوارهای آن باقی مانده‌است. اما مهم‌ترین تغییرات مسجد در دوران سلجوقی انجام شد؛ معماران این دوره از الگوی «مسجد عربی» فاصله گرفتند و با ساخت چهار ایوان در ضلع‌های شمالی، جنوبی، شرقی و غربی، سبکی جدید پدیدآوردند که به «مسجد ایرانی» معروف شد. در ماه ربیع‌الاول سال ۵۱۵ ه‍.ق این مسجد توسط اسماعیلیان به آتش کشیده‌شد که در دوران‌های بعد دوباره ترمیم شد. در سده‌های بعد و در دوره‌های ایلخانی، مظفری، تیموری، صفوی و قاجار نیز این مسجد تغییرات مهمی داشته است. منابع: ویکی پدیا

مقدمه

از آنجایی که تولد مسجد جامع اصفهان از قرن دوم هجری و رشد و تغییرات متوالی آن همواره با شکل‌گیری هستۀ اوّلیه شهر اسلامی اصفهان و توسعۀ فیزیکی  آن و سبک های معماری اسلامی ایران زمین  همراه بوده است ، لازم به ‌نظر می‌رسد در ابتدا مقدمه‌ای در معرفی شهر اصفهان که بزرگترین مسجد جامع ایران در آن قرار گرفته بیان شود.

چگونگی شکل گیری  شهر اصفهان  و مسجد جامع

اصفهان امروزه به شهری اطلاق می‌شود که در تاریخ معماری و شهرسازی از جمله مهمترین شهرهای اسلامی محسوب می‌گردد. در دوران قبل از اسلام شهر وسیعی به نام اصفهان در منطقه وجود نداشته است. بنابر شواهد و اسناد تاریخی «سپاهان» مجموعه‌ای از روستاهای کوچک و بزرگ بوده که به دلیل آب پربرکت زاینده‌رود و زمینهای حاصلخیز اطراف رودخانه، انگیزۀ ایجاد مراکز اقامتی و زیستگاهی وجود داشته است. یکی از این مراکز به نام «یاوان» روستایی در مرکز آن مجموعه بوده که مسجد جامع اولیه در کنار آن ساخته شده است.
از دیر زمان جهت بهره‌برداری از آب زاینده‌رود با ایجاد مادی‌هایی از بالادست رودخانه آب را در سطح وسیعی قابل بهره‌برداری می‌نموده‌اند و جالب آنکه یکی از این جریانهای آب از محلی می‌گذشته که مسجد جامع اوّلیه بر روی آن قسمت ساخته شده و تا مدت‌ها در داخل حیاط مسجد این نهر آب قابل استفاده بوده است. هم‌اکنون نیز بخشی از کف‌سازی حیاط مسجد بر روی این نهر اجرا شده است.

معرفی برخی از عناصر مهم مسجد

• ورودی اصلی  
• گنبد نظام الملک
• گنبد تاج الملک
• حیاط چهار ایوانی مسجد
• ایوان شمالی یا صفه درویش
• ایوان جنوبی یا صفه صاحب
• ایوان شرقی یا صفه شاگرد
• ایوان غربی یا صفه استاد
• برخی از شبستان های مهم مسجد که شامل
       شبستان بیت الشتاء در سده ی نهم هجری
       شبستان مظفری در سده هشتم هجری
       شبستان سلجوقی در سده ششم هجری
       شبستان صفوی در سده دهم هجری
       شبستان اولجایتو در سده هشتم هجری
• مناره
• محراب اولجایتو

دوره‌های مختلف توسعه مسجد ( به همراه شرح همه تغییرات در پاورپوینت )

• دورۀ اول- بنای اولیه یا احداث مسجد ( قرن دوم هجری – قرن هشتم میلادی)
• دورۀ دوم- نوسازی و توسعه مسجد جدید ( قرن سوم هجری – قرن نهم میلادی)
• دورۀ سوم- الحاقات دوره آل بویه ( قرن چهارم هجری – قرن دهم میلادی)
• دورۀ چهارم- اقدامات دوره سلجوقی (دوره اول) ( قرن پنجم و ششم هجری – قرن یازدهم و دوازدهم میلادی)
• دورۀ پنجم- اقدامات دوره سلجوقی (دوره دوم) ( قرن پنجم و ششم هجری – قرن یازدهم و دوازدهم میلادی)
• دورۀ ششم- اقدامات دوره ایلخانی ( قرن هشتم هجری – قرن چهاردهم میلادی)
• دورۀ هفتم- اقدامات دوره مظفری ( قرن هشتم هجری – قرن چهاردهم میلادی)
• دورۀ هشتم- اقدامات دوره تیموریان ( قرن نهم هجری – قرن پانزدهم میلادی)
• دورۀ نهم- اقدامات دوره صفوی ( قرن دهم ، یازدهم و دوازدهم هجری – قرن  شانزدهم ، هفدهم و هیجدهم میلادی)
• دورۀ دهم ( اقدامات دوره قاجار ( قرن سیزدهم هجری – قرن هیجدهم میلادی)

ارزش های تزئینی

در قرن هفتم و هشتم (14 میلادی دورۀ ایلخانان مغول) روش تزیینی عمدتاً ایجاد سطوح گچبری همراه با استفاده از انواع سبک‌ های خوشنویسی بوده است. مخصوصاً در احداث محراب‌ ها و تزیین آنها با روش گچبری خطوط همراه با نقوش طبیعت انتزاعی بوده است. در قرن نهم (15 میلادی دورۀ تیموریان) استفاده از پوشش‌ها به روش رسمی‌بندی و تزیین سطوح با کاشی‌های الوان خصوصاً در نماهای اطراف حیاط اجرا شده. در قرن دهم تا دوازدهم (16 تا 18 میلادی ـ دورۀ صفوی) ادامۀ روشهای سبک دورۀ تیموری در تزیینات همراه با نقوش مقرنس‌سازی در ایوان شرقی و به‌کارگیری ترکیب آجر و کاشی با مهارت و ظرافت در چهار ایوان اطراف حیاط اجرا شده است.

سبک معماری

در مسجد جامع اصفهان از سبک‌های مختلف معماری ایران استفاده شده‌است و البته می‌توان معماری کشورهای همسایه را هم در آن یافت. ستون‌های آجری دوبخشی، سه‌بخشی و چهاربخشی، جرزهای آجری طاق‌های چشمه‌ای، ایوان‌های چهارگانه، سردرهای دوگانه که هر کدام برای معبری است و تزئینات متفاوت در هر بخش از مسجد و روش‌های ابداعی جدید از اجزای مهم آن محسوب می‌شود. طرح نخستین مسجد از نوع مسجد شبستانی بود که در سبک مسجد عربی یا خراسانی ساخته می‌شد. در قرن پنجم هجری معماری مسجد تغییر کرد و مسجد شبستانی قبلی به مسجدی چهارایوانی تبدیل شد. مسجدهایی که به سبک چهارایوانی جدید ساخته شده‌بود «مسجد ایرانی» نامیده می‌شود.

اصول مهم در چهار ایوانی

اصل مهمی که در معماری چهارایوانی وجود دارد، فضاهای داخلی است؛ فضای روبروی محراب و گنبدخانه در مسجد جزو همین اجزای مهم است. در قرن پنجم هجری فضای شبستانی با ستون‌های متعددی که در مقابل محراب کار می‌شد، تغییر یافت و فنونی به کار رفت که جزو معماری دورهٔ اسلامی ایران بود. دیگر خصوصیات منحصربه‌فرد این بنا اسکلت باربر گنبد است که گنبد ترکینه نام دارد و باعث شده امکان ایجاد صدها گنبد فراهم شود؛ این شیوه نخستین بار در مسجد جامع اصفهان اجرا شد. پلان گنبدها نیز از چهارضلعی به هشت‌ضلعی، هشت‌ضلعی به شانزده‌ضلعی و در نهایت به سی‌ودوضلعی تغییر پیدا کرد و در آخر به شکل دایره درآمد. در این سبک ابتدا گنبد ترکینه بر استوانهٔ گنبد ایجاد می‌شود. سپس از داخل و خارج پوسته‌ای قرار می‌گیرد تا ترک‌ها و اسکلت باربر را بپوشاند. در گنبد تاج‌الملک چنین چیزی دیده نمی‌شود و گنبد از جرزهای مکعبی ساخته شده‌است، اما در گنبد نظام‌الملک ستون‌هایی با چهار دایره دیده می‌شود. در مسجد جامع اصفهان نباید از پوشش طاق چشمه‌ها غافل شد؛ ۴۷ دهانه ساخته شده و از ۵۰ روش مختلف برای تزئین آن استفاده شده‌است