آشنایی با عناصر معماری ایرانی

در تاریخچه معماری ایرانی کالبد بنا از کنار هم نشستن تعدادی جزء فضا یا « عنصر کالبدی » پدید می آید. این عنصرها به وضوح در طرح، هویت و معنا دارند. با یکدیگر تداخل نمی کنند، با هم اشتباه نمی شوند و هر کدام فضای خاصی را پدید می آورند که با دیگری متفاوت است. معماری ایرانی نمودی از زیباترین نوع معماری می باشد که با اصول و فنون هوشمندانه طراحی شده است. شکوه و عظمت، صفا و معنویت، توحید و وحدانیت و سایر عقاید دینی و توجه به اصول و فرهنگ ایرانی در این نوع معماری مورد توجه قرار گرفته است. در این مقاله به بررسی عناصر معماری ایرانی با تمرکز بر معماری کویر ایران خواهیم پرداخت.

عناصر معماری خانه های ایرانی

معماری ایرانی به عنوان یکی از معروف‌ترین سبک‌های معماری در جهان شناخته‌ شده است که در مقایسه با کشورهای دیگر جهان ارزشی ویژه دارد. شکوه معماری ایرانی به دلیل ویژگی‌هایی چون طراحی مناسب، محاسبات دقیق، فرم درست، پوشش و رعایت مسائل فنی و علمی در بناهای ایرانی است که هنرمعماران ایرانی و عناصر معماری ایرانی را به نمایش می‌گذارد. از جمله این عناصرعبارتنداز:

• سردر
• جلوخان
• هشتی
• راهرو
• ایوان
• رواق
• حجره
• حیاط یا میانسرا
• گودال باغچه یا باغ چال
• ارسی
• اتاق سه دری
• اتاق پنج دری

• بهارخواب
• زمستان نشین
• تابستان نشین
• تالار
• گوشواره
• پیش طاق
• لته سر
• کوبه زنانه و مردانه
• ساعت سردر

ذر ادامه به توضیحاتی مختصر در مورد بعضی از عناصر بالا می پردازیم.

لته سر

لته‌سر یا دارورچین گونه‌ای از سازه‌ در معماری ایرانی است. این‌گونه ابنیه در اکثر نقاطی که دسترسی به چوب زیادتر است مانند جنگل‌ها ونواحی کوهستانی بنا می شوند. دارورچین از سه لغت دار یعنی درخت، ور به معنی پهلو و چین به معنی چیدن تشکیل شده‌است.

طرز اجرا به این صورت است که پس از چیدن الوارها، یک خرپای چوبی به روی ساختمان قرار می‌دهند و روی آن را با قطعات چوب که بر روی هم قرار می گیرند پوشش می‌دهند. در این گونه ابنیه به ندرت پنجره تعبیه می‌شود و نور آفتاب و جریان هوا از بین درز الوارها و در ورودی به ساختمان وارد می‌شود.در زمستان اندود کاهگل بین درزها می‌مالند تا گرمای داخل بنا حفظ شود.

پیش طاق

پیش طاق به معنی صحن خانه می باشد و در اصطلاح به معنی ورودی عظیم و با شکوه است. پیش طاق دری بزرگ و عظیم بوده که به جلو آمدگی از نما گفته می شود. و ورودی مکان هایی مهم مانند مسجد،امامزاده،مدرسه و … را مشخص می کنند. ارتفاع آن زیاد بوده تا اهمیت آن رانشان دهد.

جلوخان 

در معماری ایرانی، برای بعضی از بناهای مهم، فضایی بزرگ در جلوی پیش طاق در نظر گرفته می‌شد که حکم پیشگاه و میدان‌گاه جلوی خانه یا محوطه باز روبروی درب خانه، مسجد، کاروانسرا و زیارتگاه را داشت. پیدایش جلوخان مربوط به دوران صفویه است و دوران اوج استفاده از آن در معماری ایرانی، به دوره قاجار باز می‌گردد. خانه های افراد ثروتمند در دوران قاجار بدون برخورداری از جلوخان مورد توجه واقع نمی‌شدند و وجود فرمان‌های مختلف، کتیبه‌ها و وقف نامه‌ها در جلوخان بسیار رایج بود. از نمونه‌های بارز استفاده از جلوخان می‌توان به کاروانسرای مهیار و مسجد امام تهران اشاره نمود.

هشتی

هشتی در معماری ایرانی فضایی سرپوشیده است که در میان کوچه و حیاط خانه ساخته می‌شود. در برخی خانه‌ها بلافاصله بعد از درگاه وارد هشتی می‌شویم و در برخی دیگر راهرو یا دهلیزی را برای رسیدن به آن پشت سر می‌گذاریم.در هشتی سکوهایی برای نشستن تعبیه می‌کردند تا افراد از ایستادن در فضای هشتی خسته نشوند. هشتی با تزئینات زیادی آراسته می‌شد و معمولا سوراخی در سقف برای تأمین نور در روز داشت. شب‌ها هم فانوس یا چراغ‌ موشی فضای آن را روشن می‌کرد.

هشت ضلعی هایی که در ایران بکار می رفته اند و در هشتی های خانه هم استفاده شده عبارتند از:

ا- هشت گوش کامل

۲- هشت و نیم هشت

٣- نگینی

4- کشکولی

ایوان

ایوان در بخش بیرونی خانه قرار گرفته و شروع استفاده از آن،از زمان اشکانیان بوده است. از نظر فرم و محل قرار گیری متفاوت اند؛ بر شکوه بنا می افزایند و از تابش مستقیم نور آفتاب جلوگیری میکنند.