بادگیر در معماری باستان و معاصر: تاریخچه پیدایش و تداوم
در گذشته مانند امروز سیستمهای تهویه مطبوع و سوختهای فصیلی در دسترس نبود. برای همین، افرادی که در آبوهوای نامطبوع زندگی میکردند، برای تهویه فضاها و کنترل دمای داخلی از ابزار طبیعی استفاده میکردند. برایمثال، آنها عواملی مانند موقعیت مکانی، جهتگیری نسبت به خورشید و باد، شرایط آبو هوایی منطقه خود و متریال بومی را درنظر میگرفتند. تمدنهای باستانی در غرب آسیا و شمال آفریقا، از بادگیرها برای سازگاری با آبوهوای نامطبوع منطقه استفاده میکردند. این رویکردهای محلی هنوز هم در معماری معاصر،برای سازگاری با آبوهوا استفاده میشوند. دراین مقاله به بررسی تاریخ بادگیرها و کاربرد آنها در معماری معاصر میپردازیم.
بادگیر به عنوان یک سیستم سرمایشی، جزیی از ساختمان های مناطق گرم و خشک و یا گرم و مرطوب است که با قرار گرفتن در مسیر باد و هدایت کردن آن، در کاهش دما نقش مۆثری دارد. این روش به نوعی طبیعی ترین روش تهویه ساختمان است.
بادگیرهایی که در سراسر ایران در شهرهای مختلف وجود دارند، اشکال و انواع گوناگونی دارند که این تنوع هم به دلیل زیبایی و هم به دلیل تأثیر موقعیت جغرافیایی بر سرعت و جهت باد است. حتی بادگیرهای یک شهر مانند یزد به عنوان مثال، بسیار متنوع می باشند و انگار هیچ دو نوع بادگیری وجود ندارد که دقیقاً مانند هم طراحی شده باشند! هر ساختمان در یزد، با توجه به موقعیت آن، نقشه ی زمین، سلیقه ی معمار و … بادگیری متفاوت دارد.
تاریخ بادگیر
بادگیرها که با نامهای برج بادی و ملقاف (در شمال آفریقا) نیز شناخته میشود، یک عنصر خنککننده سنتی است، که برای هزاران سال در کشورهایی با آبوهوای بسیار گرم استفاده میشدند. برخی از مورخان و باستانشناسان براین باورند که بادگیرها برای اولین بار در صحراهای شمال آفریقا، بهویژه در مصر ساخته شدند؛ زیرا نقاشیهایی که به سال 1300 قبل از میلاد برمیگردند، عناصر مثلثیشکلی را در بالای محل اقامت فرعون نیامون نشان میدهد که میتواند بادگیر باشد.
با گذشت سالها، بادگیرها، محبوبیت بیشتری پیدا کردند؛ چراکه ابزارهایی کارآمد برای تهویه هستند، سوخت فسیلی مصرف نمیکنند و باعث آلودگی نمیشوند. با اینحال، بادگیر، یک سازه مخصوص سایتی خاص است و کارایی آن براساس منطقه و شرایط آبوهوایی متفاوت است. پس، طراحی بادگیرها در هر کشوری متفاوت است و طبق سازگاری با اقلیم خاص همان منطقه ساخته میشود.
طراحی و عملکرد
همانطور که در بالا توضیح دادیم، حرکت هوا با افزایش گرما و کاهش هوای خنک ایجاد میشود. همانطور که هوای بالای زمین گرمتر میشود، بالا می رود و ناحیه ای با فشار کم ایجاد می کند. هنگامی که هوا به بالارفتن خود ادامه می دهد، خنک میشود و به سمت سطوح آب حرکت می کند، جایی که سقوط می کند و ناحیه ای با فشار بالا ایجاد میکند و هوای سرد را به سمت زمین میراند. این حرکت نواحی همان چیزی است که باد را ایجاد میکند.
بادگیر سازه ای دودکش مانند از خشت، چوب یا آجر است؛ که بر روی پشت بام خانه ها، مساجد یا انبارها ساخته میشود تا نسیم خنک را مهار کرده و به سمت پایین و به سمت فضای داخلی هدایت کند. نحوه کار این برجها با هدایت باد خنک است، که در سطوح بالاتر به سمت پایین از طریق دهانههای عمودی با اضلاع مورب (همچنین به عنوان دهانه های جهت دار شناخته می شود) به گردش در میآید و تنها بادکش مخالف باد ورودی را باز میگذارد. هنگامی که هوای خنک وارد فضا می شود، هوای گرمی که در داخل فضای داخلی در گردش است از طریق منافذ ایجاد شده در طرف مقابل بادگیر به بیرون رانده می شود. در مناطقی که نسیم خنکی وجود ندارد، بادگیرها به عنوان دودکش عمل می کنند و هوای گرم را از طریق دهانههای برج به سمت بالا و خارج می راند و محیط داخلی خانه را تنظیم می کنند.
گسترش بادگیرها در کشورهای مختلف باعث ایجاد تغییراتی در طراحی آنها شد. این تغیییرات، سازههایی با ساختارهای یکطرفه، دوطرفه، چندجهته و در برخیموارد استوانهای را بهوجود آوردند، که همگی به جهت باد و مکان دقیق ساختمان بستگی دارند. درحالیکه هیچ طرحی برای همه ساختمانها وجود ندارد، بادگیر سنتی یک برج عمودی با مقطع مربعی با چهار دهانه جهت/میل و گهگاه تیغهها یا بادکشهای داخلی است. ارتفاع برج، تعداد اضلاع، تعداد دهانه ها، و کمیت و موقعیت پره های داخلی بر کارایی بادگیرها تأثیر می گذارد و بر سرعت و تلاطم جریان هوا تأثیر می گذارد.
اگر باد در آن منطقه خاص از یک طرف می وزد، بادگیر فقط به یک دهانه رو به پایین (بادگیر یک طرفه) نیاز دارد، در حالیکه اگر در منطقهای با جهت بادهای متفاوت ساخته شود، دیوارها یا تیغههای داخلی برای تقسیم برج به دو قسمت تقسیم میشوند. بخشهای عمودی که هوا را جمعآوری، هدایت و به داخل ساختمان رها میکنند (بادگیر دو طرفه). از طرفی بادگیرها در مناطقی که بادهای شدیدتر و گرمای شدید دارند، با چهار، شش یا هشت ضلع با چندین طبقه داخلی و مقطع ساخته می شوند (بادگیر چند جهته) .
بادگیرها اغلب بر روی قنات ساخته میشوند، سیستمی که در مناطق خشک برای اطمینان از تامین آب ثابت در خانه ها استفاده می شود. از آنجایی که این کانالها به عنوان مخازن آب عمل می کنند و در مناطقی کاملاً تحت سایه خورشید (اغلب در زیر زمین) قرار دارند، یک جریان هوای خنک و متراکم ناشی از همرفت و تبخیر ایجاد می کنند. هوای گرمی که به داخل قنات کشیده میشود، با جریان هوای محبوس شده آن – که در زیر گیر کرده است و نمیتواند تا هوای سطحی با متراکم کمتر بالا برود – مخلوط میشود و هوای خنک را به فضای داخلی میبرد.
بادگیرهای زمان معاصر
اخیرا، مردم نسبت به محیط زیست بسیار آگاهتر شدهاند و راهحلهای جدیدی را برای کاهش مصرف انرژی وکربن انتخاب میکنند. تهویه طبیعی علاوه بر اکولوژیکتر بودن، مقرون به صرفهتر است و به عوامل خارجی طبیعی مانند باد و دمای فضای داخلی و محیط اطراف آن متکی است. برخی از این راهحلهای تهویه طبیعی عبارتند از: تهویه یکطرفه، تهویه متقاطع، تهویه پشتهای و اثر دودکش. با این حال، چندین مطالعه نشان داده اند که بادگیرها در واقع کارآمدتر از پنجرهها هستند، به خصوص در مناطق متراکمی که گردش باد محدود است.
در پروژههای امروزیتر، بادگیرهای خودکار استفاده میشوند، که از پنلهای کنترلشده با حسگر یا فنهای خورشیدی استفاده میکنند و سیستمهای خنککننده نیمه غیرفعال (Semi-Passive) را ارائه میکنند. این سازهها به جای خشت، آجر و چوب، اکنون با بتن، آلومینیوم، فولاد، چوب و سنگ ساخته شدهاند و برج را در یک بافت مدرنتر تجسم میکنند. سازندگان حتی بادگیرهای تجاری با هواکشهای داخلی ساخته اند که از ورود باران و برف به داخل بادگیر جلوگیری می کند.
همچنین، شهر یزد نیز به شهر بادگیرها معروف است که صدها عنصر سنتی را در افق خود در خود جای داده است.
مطالب مرتبط و مفید برای شما: